12 yıllık hayvan döngüsüne dayanan geleneksel Türk Takvimine Orta ve Güneydoğu Asya'nın geniş topraklarından Sibirya, Kafkasya ve Bulgaristan’a kadar büyük bir coğrafyada rastlamak mümkündür.[1]
Bazı araştırmacılar, 12 yıllık hayvan döngüsünün, göksel sembolizmini içeren bir takvim oluşturma fikrinin, Jüpiter'in Güneş etrafında tam bir devir yaptığını tespit eden Orta Asya göçebeleri ve Doğu Asya halkları tarafından benimsendiğine inanmaktadır. Atalarımız Jüpiter'in yolunu 30 derecelik 12 eşit parçaya bölerek ve her parçaya belirli bir hayvanın adını vererek 12 yıllık bir takvim döngüsü oluşturdular.
Farklı Asya ülkelerinde döngüdeki hayvanların isimleri farklılık göstermekle birlikte bu isimler ve yıl olarak karşılıkları şu şekildedir:
Döngüler | Kapsadığı yıllar |
Fare | 2032,2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924 |
Öküz | 2033,2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925 |
Pars | 2034,2022, 2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926 |
Tavşan | 2035,2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927 |
Ejderha | 2036,2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928 |
Yılan | 2037,2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929 |
At | 2038,2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930 |
Koyun | 2039,2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931 |
Maymun | 2040,2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932 |
Horoz | 2041,2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933 |
Köpek | 2042,2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934 |
Domuz | 2043,2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935 |
Birkaç bin yıl öncesine uzaman bu eski takvim, Güneş, Ay ve Dünya'nın hareketinin yanı sıra, her 12 yılda bir Güneş etrafında bir tur tamamlayan dev gezegen Jüpiter'in hareketini de dikkate alır. Jüpiter, Güneş ile olan ilişkisine bağlı olarak Dünya'yı büyük ölçüde etkilemekte ve her 12 yılda bir farklı varyasyonlarla tekrarlanan iklim değişikliklerine neden olmaktadır.
Bu döngüler, kendini sonsuza kadar tekrarlayan 60 yıllık bir döngü oluşturur. Ve tıpkı zamanın kendisi gibi olaylar da tekerrür eder; mutsuz ve mutlu yıllar, kıtlık ve bereket, savaş ve barış gibi. Ancak bu döngüde, bazı dini sistemlerde kaçınılmaz olan “zamanın sonu” na ve dolayısıyla “dünyanın sonu” na yer yoktur. Çünkü onun ana prensibi döngüsel tekrardır. İnsanlar doğar ve ölür ve ölüler hakkında "geri döndü" denilir. Yeni bir zaman çemberiyle tekrar döneceklerini, ama o dünyadan bu dünyaya dönecekleri bilinir. Bu nedenle halkı için çok şey yapmış, özel bir hayat yaşayan biri öldüğünde cenazede ona şöyle hitap edilirdi: “Gücün yetiyorsa aramızda yeniden doğ.” Bu tür bir tekrar, değişkenlikle birleştiğinde, göçebe takviminin zaman döngülerini, tekrarla birlikte gelişmeyi de taşıyan bir “Evrimsel Sarmal” a dönüştürür.
Döngüsel takvim, Kozmosun yaşamını, Doğanın yaşamını, İnsanın yaşamını ekonomik faaliyetleriyle tek bir ritimle birleştirerek bunların temel ilişkisini ortaya çıkarır. Bu takvim, göçebenin özel yaşam davranışlarını, yüksek ahlakını ve kişisel ilişki kültürünü şekillendirmiştir. İnsanlara, doğaya ve ataların ruhlarına uygulanan kötülük korkunçtur, çünkü döngüsel zaman geri dönerek onu da geri getirir. Kötülük bir kez işlendiğinde, yalnızca doğrudan kötü sonuçlar zincirine sahip olmakla kalmaz, aynı zamanda çok daha tehlikeli olanı, başka bir düzeydeki sonuçları da taşır: Zorunlu döngüsel kendini tekrarlamalar. Bu bilgi, atalarımızın özel sorumluluğunu, eylemleri düşünmeyi tercih ettiklerinde dayanıklılık ve akıllıca yavaşlamayı ve uygulama hızını belirledi: Zamanın kendisinin planın uygulanmasına yardımcı olacağı anı beklemek. İyiler de aynı kanunlara göre yaşarlar. Mükemmel olduğunda zamanın döngülerine geri dönecektir. Bu nedenle misafirperverlik, nezaket, karşılıklı yardımlaşma atalarımızın kutsal ilkeleridir. Ve bu takvim sadece zamanı ölçmek için bir araç değil, aynı zamanda göçebe kültürünün felsefesi, etiği ve estetiğidir, insan doğasına dair bilgiler taşır, ekonomik, yaşam ve kozmik döngülerin akışını tek bir zamanla birleştirerek bunların etkileşimini karakterize eder.
İnsan hayatı, her biri belirli bir yaş düzeyini içeren 12 yıllık bir yaşam zinciri olarak düşünülür. İlk dilim (1-12 yaş) – çocukluk; ikinci (13-24 yaş) – gençlik; üçüncü ve dördüncü (25–36 yaş, 37–48 yaş) – vade; beşinci (49-63 yaş) – yaşlılık.
Her bir dilim, insan vücudunun belirli bir niteliksel halidir. Bir mdilimden diğerine geçiş, insanın özellikle hastalıklara ve her türlü tehlikeye karşı savunmasız olduğu, ani bir değişim, yaşamda tehlikeli bir an olarak düşünülür.
Geçiş yıllarına (13., 25., 37., 49. vb.) Kazakça’da muşel zhas (muşel yılı) denir. Modern tıpta bilinen insan vücudunun hormonal sisteminin yeniden yapılandırıldığı dönemlere denk gelirler. 13 yaş – ergenliğin başlangıcı; 25 yıl - büyüme hormonu üretiminin durması, 48 yıl - üreme fonksiyonunun durması. Yeni bir dilime girerken, kişinin tehlikeli geçişi güvenli bir şekilde yapmasına yardımcı olmak için koruyucu eylemler eşlik ediyordu. Geçişler mitolojik olarak bir sıfatla ölüm ve yeni bir sıfatla doğum olarak yorumlandı. Geleneksel kültürün birçok yönü, nispeten kapalı bir döngü gibi bir yaşam anlayışıyla ilişkilidir. Yaş, muşel, kişinin değer durumunu, sosyal rolünü, davranış tarzını, büyükleri, astları ve eşitleriyle iletişiminin doğasını, farklı yaş gruplarına göre sorumluluklarını belirledi.
Yaş grupları arasındaki ilişkilerin temel normları aşağıdaki gibidir. Gençler büyüklerine sorgusuz sualsiz itaat eder, saygı ve hürmet gösterirler. Bu, yaşlıların gençlere karşı gösterdiği özen ve sorumlulukla dengelenir. “Kıdemli-genç” sistemi belirgin bir değer yönelimine sahiptir. Yaşlı, sosyal açıdan daha değerlidir ve daha fazla hak ve ayrıcalıklara sahiptir. Kişilik değerlendirmesi öncelikle yaş kriterlerine dayanır ve bunlar ilişkilerin temelini oluşturur. Belirli bir yaşlıya saygısızlık, yaşlılara saygı fikrini yok edecek şekillerde tezahür etmemelidir. Kişisel tutum, geneli etkilemeyen biçimlerde ortaya konmalıdır.
Her yaş grubunun toplumsal yapıdaki belli bir yeri, yaşam biçimi, davranışları, maddi ve manevi değerler dünyasına karşı tutumu, bunları alma hakları, kısıtlamaları ve sorumlulukları ile karakterize edilir.
Çocukluk: Kişinin henüz toplumun tam üyesi olmadığı bir dönemdir; eğlenceli oyunlar ve eğlencelerle dolu bir dünyada büyüyor, ancak zaten aile çevresinde sosyalleştirilmiş davranışın ilk becerilerini alıyor, çocuğa aktif olarak yaşlılara saygı ve akraba sevgisi aşılanıyor. Göçebe bir klan topluluğundaki yaşamın özellikleri nedeniyle çocuk, yetişkinlerin dünyasında olup biten her şeyi görür ve duyar, ancak yetişkin yaşamına katılımı yasaktır.
Gençlik: Akranlarla özgür bir iletişim zamanıdır, zaten sosyal olarak resmileştirilmiş, ritüel bir statüye sahip olan bir eğlence ve neşe zamanıdır. Daha fazla sosyalleşme yalnızca gençlerin yaşlılara karşı tutumunu düzenlemez. "Özgür" davranışın kendi biçimleri, sınırları ve sınırları vardır ve kız ve erkek grupları arasındaki ritüel yüzleşmeye dayanan bir önkoşulu vardır. Daha karmaşık çalışma becerilerine hakim olan gençler, halihazırda klanın yaşamına, her türlü yarışmaya aktif olarak katılıyor ve kutlamalar ve ritüeller sırasında büyüklerine hizmet ediyor. Bu yaşta insanın hayatındaki en önemli olay gerçekleşir: Evlenir ki bu da kızlar için gençliğin sonu ve sadece bir sonraki yaş grubuna değil aynı zamanda yeni bir klana geçiş anlamına gelir. Düğün sırasında ailesiyle vedalaşarak gençliğine veda ederken, gençlik çılgınlığının sonuna yani 25 yaşında gelmiş olur.
Olgunluk: İki mevsimlik bir dönemi kapsar, ancak aralarındaki sınır (37 yaş) hala potansiyel olarak tehlikeli bir yaştır. Karasakal çağı, insanların en büyük sosyal faaliyetinin yaşandığı dönemdir. Olgun yaştaki erkekler, halkın sosyal yaşamına tam katılımcılardır. Bu yaşta, bir kadının hayatı geleneksel olarak aile, ev işleri ve çocuk yetiştirme alanıyla sınırlı olduğundan, toplumun erkek yarısına yönelim özellikle açıktır. Olgunluk, toplumun maddi ve manevi kültürünü oluşturma, aile adına her türlü ulusal etkinliğe - düğün, cenaze, duruşma, çeşitli yarışmalar, askeri operasyonlar vb. - katılma çağıdır.
Beşinci ve daha yukarısı: İnsanın hayatında özel bir dönemdir. Çocukların ve akrabaların ilgi ve ilgisiyle çevrelenen yaşlı, yaşam deneyiminin zirvesinden itibaren hayatı özel bir şekilde görür ve değerlendirir. Hayatın zorlukları karşısında kazanılan bilgelik onu ideal bir danışman yapar ve onun sosyal rolü de budur. Sadece kat ettiği uzun yolculuk nedeniyle değil, aynı zamanda kutsallığı onu da gölgede bırakan atalarının dünyasına yakınlığı nedeniyle diğerlerinden daha fazlasını gören bir danışman, bir lider, bir yardımcı. Yaşlıların sakin davranışları, gösterişleri ve aşırı sosyal aktiviteleri, yakında tanrılaştırılmış ataların dünyasına gidecek biri için uygun değildir. Yaşlıların davranışları onların hayatın koşuşturmasından kopukluğunu vurgulamaktadır. Onlar bu dünyanın sakinleridir, aynı zamanda ata ruhlarının dünyasının yeryüzünde yaşayan temsilcileridir. Toplumun diğer tüm bireyleri onlara karşı saygılı davranmalı, gereksiz yere kişisel eşyalarına dokunmamalı, yataklarına oturmamalı vb.
Çocukluk-gençlik-olgunluk-yaşlılık toplumunun sosyal yaşamının düzenleyicisi haline gelen görkemli bir yaşam döngüsüdür. Yaşamın aşamaları boyunca ilerlemeye, bireyin giderek genişleyen sosyalleşmesi, geleneksel yaşamın giderek daha geniş ufuklarının gelişmesine katılım eşlik eder.
Türk takvimi kanunlarına göre her şey geri döner. Halk hafızası tam olarak geri dönecek ve döngüsel zamanın evrimsel yükselişine göre, tanınmayacak kadar güncellenmiş, zenginleştirilmiş bir biçimde gelecek ve dilim döngülerinin sonsuz dönüşüyle daha da gelişecek olan bilgi de geri dönecek.
[1] A. Mukhambetova, “Göçebelerin en eski takvimi” / Göçebe Kazakistan — Sayı 6 2009 — Sayı 1 2010. – s. 20–25
